گفت وگویی 20ساله با ضیاء الدین ترابی درباره شعر و شاعر - مینی نت

توضیح اینکه آثار ضیاء الدین ترابی، در سه بخش شعر، نقد شعر و ترجمه، به این توضیح چاپ و منتشر شده است:

الف. شعر:

1- اضطراب در کعب دیوارهای شیشه یی 1349

2- گلوی عطش 1365

3- از زخم های آیینه و چشم 1372

4- در بی کرانه آبی 1372

5- گزیده اشعار

6- از نام های حک شده بر سنگ

ب . نقد:

1- نیمایی دیگر 1375

2- سهرابی دیگر 1375

3- فروغی دیگر 1375

4- امیدی دیگر

5- بامدادی دیگر

6- پیرامون شعر 1375

7- نقد شعر جنگ و پایداری 2- 1

ج. ترجمه:

1- شعر:

1-1.یکصد شعر از یکصد شاعران جهان

2-1.منظومه هایی از مصر باستان

1-3.سبزتر از جنگل (شاعران جهان)

2.داستان:

1-2. سفر دور جهان (داستان های کوتاه)

2-2. چال مورچه (دوریس لسینک)

د. در دست ترجمه:

یکی از شعرهای ترابی، با عنوان در آسمان تهی، به این توضیح است:

در آسمان تهی

چه صندلی حقیری است

این جهان

این خاک

جهان سنگ

جهان سکوت

و خانه ها، همه سنگی است

کسی صدای تو را از درون نمی شنود

کسی نمی خواهد

مسافری که تویی

ناگهان به هم ریزد

سکوت خانه سنگی

سکوت سنگین را

کسی نمی شنود

و سنگ

تمام خانه سنگی

در آسمان تهی

مثل گوی

می چرخد

و قرن هاست

که انسان

اسیر خاک شده است

نگاه کن!

کسی از خواب بر نمی خیزد

کسی نمی داند

تو از کجای جهان

خسته

باز می گردی!

چرا سفر کردی؟

چرا دوباره به این صندلی برگشتی؟

چه صندلی حقیری است

این جهان

این خاک!

-خبرنگاران:

در نظر شما شعر چیست؟

-ترابی:

از زمان ارسطو (322 - 384 ق .م.)، تا امروز، فیلسوفان، اندیشمندان، شاعران و منتقدان بسکمک کوشیده اند تا به گونه ای در خور فهم اهل ادب، شعر (POEM/VERSE) را تعریف نمایند. اما، حقیقت این است که هیچ یک از تعریف های ارایه شده، کامل، جامع و مانع نیست؛ هر یک از آنها - تنها - در خصوص گونه ای از شعر، و در دوره خاصی صادق بوده است؛ به دلیل این است که شعر (POEM/VERSE)، پیوسته در حال تحول است؛ پدیده ای ایستا (STATIC) و ثابت (FIXED/FIX) نیست که بتوان برای آن، تعریف ثباتی ارایه کرد.

آنهایی که شعر را - تنها - در صورت و هیات ظاهری، مورد تامل قرار داده اند، تفاوت آن را، با گونه های دیگر ادبی در موزون و مقفی بودن یافته اند یا مثل صورت گرایی روسی (RUSSIAN FORMALISM)، به گونه حادثه ای در زبان، و آنهایی که تنها به جوهره شعر التفاوت داشته اند، آن را، کلامی مخیل نامیده اند.

-خبرنگاران:

به هرحال، به نظر می رسد که باید تعریف از شعر وجود داشته باشد تا بتوان به کمک آن، به نقد شعر پرداخت؛ به عبارت بهتر، بشود شعر را، از غیرشعر تشخیص داد.

-ترابی:

همان گونه که گفتم، شعر پدیده ثابتی نیست که بتوان تعریفی ثابت و غیرقابل تغییر از آن ارائه کرد.

در هر زمان، با توجه به سلیقه و پسند عامه، تعریفی از شعر پدید آمده است که تنها در خصوص شعر همان زمان صدق می نماید.

-خبرنگاران:

در این صورت، چه تعریف ی از شعر امروز ارائه می دهید؟

-ترابی:

خود همین کلمه امروز و شعر امروز نیز جای بحث دارد: گروهی، هنوز همان شعرهای شبه قدمایی را که به تقلید از شعرهای سنتی سروده می شوند، شعر امروز و شعر معاصر می دانند.

گروهی دیگر، تنها شعرهای نیمایی، آزاد و سپید را شعر امروز و شعر معاصر می خوانند.

به همین دلیل (وجود نگاه این دو گروه)، تعریف شعر امروز، بسیار سخت است.

-خبرنگاران:

البته، هر کس (شاعر) آزاد است حرف اش را، در هر قالب شعری ای که میل دارد، به تصویر بکشد.

هیچ کس، جای کسی را، تنگ نمی نماید.

ضمن این که تکلیف شعر قدمایی و شبه قدمایی، معین است؛ پیش از این، تعریف شده است.

اینجا، بیشتر منظورمان شعر نیمایی، شعر آزاد، شعر منثور و شعر سپید است؛ این ها را، چه گونه تعریف می کنید؟

-ترابی:

به نظر من، باز تاکید می کنم:

به عنوان یک نظر نه یک تعریف کامل، شعر، ساختاری کلامی است که ریشه در تخیل، عاطفه و اندیشه شاعرانه دارد و در آن، بین تمام اجزای شعر از زبان، بیان، عاطفه، تخیل و اندیشه گرفته تا موسیقی، هارمونی و همه عنصرهای تشکیل دهنده شعر یک هماهنگی اندام وار و یک پارچه ای وجود دارد.

شعرکامل، شعری است که بین تمام اجزای تشکیل دهنده اش، این هم آهنگی، رعایت شده باشد.

-خبرنگاران:

پس محتوا چیست؟

در تعریف تان، هیچ اشاره ای به محتوا نشده است.

-ترابی:

محتوا، در قلب شعر نهفته است؛ جزیی از پیکره شعر است. شما نمی توانید یک ساختار کلام پیدا کنید که بی محتوا باشد. اصولا زبان محمل اندیشه است؛ شاعری که زبان را، به عنوان ابزار کار به کار می گیرد، خواه ناخواه یا اندیشه سروکار دارد. بنابراین، شعر بی محتوا هرگز وجود ندارد. در حقیقت، هر شعر دارای دو شکل عمده است:

الف. شکل بیرونی؛

ب. شکل درونی.

. زبان، بیان، موسیقی، فرم (ریخت) و قالب شعر، در شکل بیرونی شعر حضور دارند،

. تخیل، اندیشه، عاطفه و محتوا، در شکل درونی آن .

شکل بیرونی، شکل درونی را، پدید می آورد.

-خبرنگاران:

تصویر (IMAGE) چیست؛ صندلیش در کجای شعر است؟

-ترابی:

تصویر IMAGE، کلیت شعر است؛ شعر بی تصویر، مفهوم ندارد.

کار شاعر، تصویر زندگی است.

تصویر، عینیت بخشیدن به ذهنیت شاعر است؛ به گونه ای که مخاطب شعر، بتواند آن را، به طور مجسم و عینی لمس کند.

کار شاعر، ارایه است؛ نه بیان.

بیان، یک واقعه، یک خبر، یک حالت و چیزی است که در نثر اتفاق می افتد؛ ارایه، شاعرانه همان واقعه و خبر است.

شعر، چیزی جز بیان تصویر نیست؛ بیان توصیفی هم مربوط به عرصه نثر است. بنابراین، کار شاعر، ارایه است.

-خبرنگاران:

با تاکید به تفاوت شدید بیان بین شعر و نثر، دوگونه بیان داریم:

الف. بیان تصویری؛

ب. بیان توصیفی.

با توجه به این که امروز، بیش تر شاعران، شعر سپید می گویند، که در ظاهر هم تفاوتی با نثر ندارند، چگونه می توان به تفاوت این دو بیان پی برد؟

-ترابی:

البته با در نظر دریافت آن ساختار اندام واری که در خصوص شعر گفته شد، بدیهی است در چنین ساختاری، تمایز اساسی در همین نوع بیان اتفاق می افتد.

کار شاعر، تصویرگری و ارایه است؛ نه بیان و گزارش گری. بیشتر آنچه که امروزه، به عنوان شعر سپید عرضه می شود، نثرشکستهی درهم ریخته است، تا شعر.

-خبرنگاران:

ساختار چیست؟ آیا منظورتان همان فرم (FORM) است؟

-ترابی:

ساختار در شعر - دقیقا - همان فرم است. شعر، بدون فرم (ساختار)، چیزی است در حد یک قطعه ادبی.

در شعر کلاسیک (CLASSIC)، فرم (FORM) همان قالب شعر است. مثل غزل، قصیده، ... و مثنوی که هر یک، یکی ازقالب های شعر کلاسیک اند.

اما، در شعر نو دیگر قالب یا فرم از پیش ساخته و شناخته شده ای وجود ندارد؛ به همین دلیل، هر شعری، فرم و ساختار خود را، هنگام سروده شدن، پدید می آورد.

بدیهی است که به تعداد شعرهای خوب و پیروز مهم قالب و هم فرم (FORM) داریم.

-خبرنگاران:

سبک STYLE چیست؟ آیا بین سبک و ساختار شعر، ارتباطی وجود دارد؟

-ترابی:

نه، به هیچ وجه. سبک (STYLE) و ساختار (FORM)، دو مقوله جداگانه اند.

مثلا قالب های غزل، قصیده، ... و مثنوی در شعر پارسی می توانند هم در سبک خراسانی مورد استفاده قرار گیرند، هم در سبک هندی یا عراقی.

به طور کلی، سبک STYLE، مجموع ویژگی های خاصی است که در یک اثر هنری وجود دارد؛ آن را، از دیگر آثار همانندش جدا و متمایز می سازد.

البته فراموش نکنیم آنچه که در ادبیات پارسی به سبک STYLE معروف شده است، در حقیقت، مکتب (ISM) ادبی است.

بهتر است به جای سبک های ادبی، بگوییم مکتب های ادبی: مکتب خراسانی، مکتب عراقی و مکتب هندی.

-خبرنگاران:

ممکن است درباره سبک (STYLE)، بیشتر توضیح دهید؟

-ترابی:

چگونگی برخورد شاعر ان با عنصر های سازنده شعر، از قبیل زبان، تخیل، اندیشه، عاطفه، موسیقی کلام و نحوه به کارگیری این عناصر در شعر شاعران، تفاوت هایی کلی پدید می آورند که موجب تمایز شعر شاعری از شاعران دیگر می شود؛ در نتیجه، ویژگی های خاصی نیز در شعر وی پدید می آورد که با در نظر دریافت این ویژگی ها، می توان شعر شاعران را با هم مقایسه کرد؛ حتی می شود شعرشان را طبقه بندی کرد.

به طور مثال، خاقانی (569 - 509 ش.)، شاعری است صاحب سبک که ویژگی های شعرش، او را، از شاعران مکتب خراسانی متمایز نموده است. شاعران عظیم صاحب سبک مان چون سعدی (690 - 606 ق .)، حافظ (769 - 694 ش.)، مولوی (652 - 586 ش.) و نیما (1338 - 1276)، نیز با ویژگی های خاص شان از دیگر شاعران معاصرشان متمایز و برجسته ترند.

-خبرنگاران:

لطفا به اختصار، درباره نیما، نوآوری و رابطه اش با فرهنگ و سنت نیز حرف بزنید.

-ترابی:

آنگونه که تصور می شود، نوآوری، به مفهوم گسست کامل از سنت ها، نیست؛ چرا که همواره بین نوآوری و سنت رابطه ای وجود دارد. بدین معنی که بر پایه سنت های موجود، نوآوری پدید می آید.

شاعری مثل نیما (1338 - 1276)، هنگام ابداع سبک STYLE خود، تمام ویژگی های سنتی شعر زبان پارسی را، یک جا، به هم نمی ریزد؛ بلکه در بخشی از آن که به نظرش با روح زمانه سازگار نیست، تجدیدنظر می نماید؛ بحث جدیدی را، طرح می نماید که پیش از وی، در شعر پارسی سابقه نداشته است. برای مثال، در کنار کوتاه و بلند کردن مصراع های شعر، اساس وزن عروضی را، به عنوان موسیقی رایج شعر پارسی حفظ می نماید.

شعر نیما، مثل شعر شاعران متقدم زبان پارسی، شعر عروضی است؛ با قواعد عروضی، قابل تقطیع است.

نیما، قافیه را که یکی از عنصر های عمده شعر پارسی است، کنار نمی گذارد؛ بلکه کاربرد آن را، در شعر تغییر می دهد و دگرگون می نماید.

نیما، از نظر دید و محتوا، فضای بسته، تکراری و کلیشه یی شعر پارسی را، به کل به هم می ریزد و طرحی نو می اندازد و چشم انداز تازه و جدیدی را، پیش روی شاعران و دوست داران شعر می گشاید.

بنابراین، نوآوری، هیچ مغایرتی با سنت و فرهنگ ندارد. فرهنگ یک جامعه انسانی، چیزی نییست که با شعر، دگرگون شود؛ نیما هم چنین هدف ی نداشت و چنین کاری را هم انجام نداد؛ بلکه چگونگی و نحوه برخورد با فرهنگ سنتی زبان پارسی را و نیز فرهنگ دیرینه مردم ایران را متحول کرد.

فرهنگ حاکم بر شعر نیما، همان فرهنگ زمانه خود اوست. فرهنگ هم مقوله ثابت نیست؛ با مرور زمان تحول می یابد؛ البته در زمانی طولانی. زیرا فرهنگ مثل علم و تکنولوژی (TECHNOLOGY): فن شناسی نیست که ناگهان متحول شود.

فرهنگ در مقایسه با تحولات علم و تکنولوژی، ایستا به نظر می رسد، وگرنه فرهنگ، فی نفسه مقوله ثابت و تغییرناپذیری نیست.

-خبرنگاران:

مسؤولیت شعر و شاعر چیست؛ شاعر مسوول و متعهد کیست؟

-ترابی:

شاعر هم مثل هر انسانی در برابر کاری که می نماید، مسوول و متعهد است. این تعهد و مسوولیت، ذاتی و درونی است. اینگونه هم نیست که با شعار دادن، متعهد و مسوول شناخته شود.

شعری با عنوان مشعر متعهد نداریم؛ اما، شاعر متعهد داریم.

شاعر، به عنوان انسانی مطلع در برابر روی دادهای پیرامون اش، مسوول و متعهد است؛ نمی تواند به بهانه هایی مثل شعر برای شعر یا هنر برای هنر، از زیر بار مسوولیت، شانه خالی کند.

شاعران عظیم معاصر نیز شاعرانی جامعه گرا و متعهدند. شاعرانی مثل نیمایوشیج (1338 - 1276)، امید (1369 - 1307) و بامداد (1379 - 1304).

در مقابل، در شعر سهراب سپهری، این تعهد اجتماعی کم رنگ است، چرا که سهراب (1359 - 1307)، اصولا شاعری درون گراست؛ چندان توجهی به مسائل پیرامون خود ندارد؛ به همین دلیل هم شعر سهراب آینه تمام نمای روح خود اوست؛ نه جامعه پیرامونی سهراب که این نقطه ضعفی است در شعر سپهری.

شاعران عظیمی چون حافظ (769 - 706 ش .) و مولوی (752 - 568 ش.) در حین سرودن شعرهای عارفانه، هرگز از مسائل پیرامونی جامعه، زندگی و سرنوشت مردم غافل نبوده اند. ما، به راحتی می توانیم مسائل جاری و پیرامونی و نیز روی دادهای تاریخی این شاعران، در شعرهاشان ببینیم و درک کنیم.

-خبرنگاران:

ممکن است مختصری هم درباره انواع شعر صحبت کنید؟

-ترابی:

منظورتان از انواع شعر، آیا طبقه بندی از نظر فرم و ساختار است، مثل کهن و نو یا بهتر بگویم کلاسیک CLASSIC و نو NEW یا از نظر محتوایی؟

-خبرنگاران:

هر دو. هم کهن و نو، هم محتوا.

-ترابی:

از نظر محتوا یی، شعر را، از قدیم اینگونه تقسیم نموده اند:

الف. حماسی (EPIC)؛

ب. غنایی (LYRIC)؛

ج .نمایشی (DRAMATIC):

1- سوگ نامه TRAGEDY؛ 2- کمدی/شادی نامه COMEDY

د.هجایی SYLLABIC:

1- تک هجایی MONOSYLLABIC

2- دو هجایی DISYLLABLE

3-چند هجایی POLYSYLLABIC

باز می توان شعر را، به دو گروه عمده تقسیم کرد:

1- اجتماعی؛

2- شخصی.

در این صورت، شعرهای حماسی (EPIC) و بعضی از شعرهای درام (DRAM)، جزو شعرهای اجتماعی به شمار می فرایند و شعرهای عاشقانه و بعضی از شعرهای درام، جزو شعرهای شخصی؛ چرا که به مسائل شخصی و خصوصی شاعر و جهانی درونی اش می پردازند.

از سوی دیگر، شعرهایی که به عرفانی مشهورند، هم جزو شعرهای شخصی اند، هم جزو شعرهای اجتماعی. گرچه در عاشقانه ترین شعرها هم به رگه هایی از دردهای اجتماعی بر می خوریم که همان درد مشترک است. یعنی همان چیزی که شاعر به وسیله آن با مخاطبان اش ارتباط برقرار می نماید.

-خبرنگاران:

به نظر می رسد تضادی بین عاشقانه های خاص و اجتماعی است!

-ترابی:

بعضی از شعرهای عاشقانه، بسیار شخصی اند؛ یعنی فاقد درد مشترک اند؛ نمی توانند با دیگران ارتباط برقرار نمایند.

وگرنه در شعرهای حافظ (769 - 706 ش.)، مولوی (652 - 568 ش.) و بعضی از شعرهای سعدی (670 - 588 ش .)، شما به عنوان مخاطب، در یک سو قرار ندارید و شاعر در سویی دیگر. یعنی وقتی شما، شعر این شاعران را که سخت هم عاشقانه هستند، به معشوق پرداخته اند می خوایند، انگار از زبان حال شما حرف می زنند!

البته این مساله، هیچ ربطی به تفرد در شعر ندارد.

آنچه که امروز، به نام تفرد در شعر مطرح شده، چیزی است غیر از موضوع مورد بحث ما؛ حرف من، بیش تر درباره نحوه پرداخت شعر و ارایه آن است؛ نه موضوع مورد نظر شاعران.

-خبرنگاران:

آیا از منظر دیگری هم می توان شعر را طبقه بندی کرد؟

-ترابی:

آری، به دو طبقه دیگر می توان طبقه بندی کرد:

1- شعر انقلابی؛ 2- شعر غیرانقلابی.

-خبرنگاران:

حتی بشیتر از این؛ مثل شعر جنگ، ... و شعر شهید؟

ترابی:

البته، همین طور است. ما، در این طبقه بندی بر محتوا تاکید و توجه داریم.

شعرانقلاب، خود، شاخه ای از شعر اجتماعی است.

اشعاری که به شعر انقلاب معروف اند نیز با توجه به نوع موضوعات شان، به شاخه های کوچک تر تقسیم می شوند:

1- شعر جنگ؛ 2- شعر شهادت؛ 3- شعر پایداری.

در بین شعرهای انقلاب، هم شعر نو وجود دارد، هم اشعاری در قالب ها و ساختار کهن. اما، همگی شان از نظر محتوایی دارای چنان ویژگی هایی هستند که می توان - بدون در نظر دریافت سبک و شیوه شعری - آنها را، در کنار هم در یک واحد طبقه بندی کرد.

-خبرنگاران:

ممکن است درباره فرم (FORM)، سبک (STYLE) و انواع شعر امروز هم صحبت کنید؟

-ترابی:

شعرهای امروز را، از نظر محتوایی می توان به دو گروه عمده تقسیم کرد:

1- اشعار روایی؛

2- اشعار غیرروایی.

اصولا کار شاعران، روایت است. حتی عاشقانه ترین غزل ها نیز نوعی روایت اند. در حقیقت ، روایت دل شاعر عاشق.

در این راستا، باز شعر ها را می توان به سه گروه تقسیم کرد:

1- شعرهای تاریخی؛ 2- شعرهای افسانه یی؛ 3- شعرهای اسطوره یی.

روایت، آن گونه که در ادبیات داستانی مطرح می شود نیز به گونه ای در شعر وجود دارد. گرچه نوع روایت در شعر و نحوه داستان پردازی اش به کل، با ادبیات داستانی فرق می نماید، ولی، به هرحال، شاعران هم در این نوع شعر، بیشتر به روایت می پردازند. البته شاعرانه.

روایت در شعر سنتی، بیش در قالب مثنوی سروده شده است. ولی، امروز، در قالب شعر نو هم انواع آن یافت می شود.

-خبرنگاران:

اگر موافق باشید، بحث فرم، ساختار و انواع شعر نو را دنبال کنیم.

-ترابی:

درباره فرم و ساختار شعر نو چیزهایی در پرسش پیشین گفته شد؛ فکر می کنم کافی است. شکافتن این موضوع، به تحلیل نمونه ها نیازمند است که در این مجال نمی گنجد.

اما، در خصوص انواع شعر نو باید گفت که عبارتند از:

1- شعر نیمایی؛ 2- شعر آزاد؛ 3- شعر منثور؛ 4- شعر سپید

-خبرنگاران:

با توجه به این که تحول در شعر امروز، از دوران مشروطیت شروع شده است، ممکن است در این زمینه هم به اختصار صحبت کنید؟

-ترابی:

نهضت (انقلاب) مشروطه، در اواخر دوران 131 ساله حکومت قاجار در ایران روی داد که با امضای مظفرالدین شاه در 14 مردادماه 1285 خورشیدی به ثمر نشست.

همان طور که گفتم، با انقلاب مشروطه، در اواخر حکومت یکصد و سی و یک ساله ایل قاجار (1344 - 1210 ه. ق ./ 1173 ه. ش.)، شاعران ما، با الهام از نهضت مردم سرزمین عزیزمان، ایران با جهان شناسی و آشنایی با ادبیات جهان به نوپردازی روی آوردند؛ البته نه در عرصه قالب و ساختار، که در عرصه محتوا.

آری، فقط در عرصه محتوا به نوگویی پرداختند.

تحول اساسی در شعر پارسی - دقیقا - با شعر افسانه نیما (1338 - 1279) شروع شد. افسانه، مانیفست: MANIFESTO/ MANIFEST (بیانیه شعر نو) زبان پارسی است.

این شعر، افزون بر یک مصراع بی قافیه ای که در پیکره خود داشت، از نظر دید و محتوا نیز به کل با شعرهای شاعران پیشین فرق می کرد. شعری بود عاشقانه و رومانتیک ROMANTIC (خیال پردازانه)، ولی، نو با بیانی متفاوت با زبان ادبی رایج در شعر شاعران معاصر، که موجب سروصدا و مخالفت زیادی شد.

این شروع حرکت بود.

نیما با انتشار چهار پاره خود به نام میرداماد و چهار پاره های دیگرش که از نظر فرم، زبان و محتوا با شعرهای کلاسیک CLASSIC پارسی، تفاوت داشت، با استقبال شاعران روبه رو شد. همه به چهارپاره گویی روی آوردند.

ولی، حقیقت این است که این قالب (چارپاره) نیز مثل قالب های کلاسیک پارسی، دچار همان محدودیت و سرانجام بندی مصراع ها - تساوی طولی مصراع ها و نقش قافیه در معین سرنوشت شعر - بود.

به عبارت دیگر، همان مثنوی بود که مصراع هایش از حد معمول بلندتر شده بود؛ به جای دو مصراع، در چهار مصراع نوشته می شد.

به همین دلیل، قالب چارپاره، قالبینئوکلاسیک (NEW CLASSLC) است؛ قالبی است: بین نو و کلاسیک.

تاریخ واقعی شعر نو در ایران، سال 1316 با انتشار شعر ققنوس شروع شده است.

انتشار ققنوس، کاری انقلابی در عرصه شعر و ادب زبان پارسی است که در آن، نه از تساوی طولی مصراع ها خبری هست، نه از قافیه بندی مرتب و منظم. وزن شعر نیز به دلیل نوع مصراع بندی و کوتاه و بلند شدن مصراع های شعر، از ترتیب و نظم رایج شعر پارسی خارج شده، فاقد وزن طبیعی عروضی رایج در شعر پارسی است.

مجموعه شعرهای نیما به سه مرحله (دوره ) اساسی تقسیم می شوند:

- مرحله ابتدایی 1316 - 1299

- مرحله میانی 1313 - 1316

- مرحله نهایی 1338 - 1331

در کتاب نقد اشعار نیما (نگاهی تازه به شعرهای نیمایوشیج) با عنوان نیمایی دیگر، به هر سه مرحله پرداخته ام.

-خبرنگاران:

بعضی معتقدند که زمان شعر نیمایی به سر آمده است؛ دیگر کم تر شاعری شعر نیمایی می گوید. بیش تر شعرهای منتشر شده هم شعر سپید اند. البته بعضی از شاعران هم هستند که حتی نیما را نخوانده اند و او را نمی شناسند!

خیلی ها را نیز می شناسیم که حتی شعرهای نیما را نمی توانند بخوانند، اما، شعر هم می گویند، کتاب هم چاپ و منتشر می نمایند!! قالب شعرهاشان را نیمایی یا آزاد می نامند!

-ترابی:

این نوع تعبیر، تفسیر و برداشت از شعر نیمایی یا آزاد به عوامل عمده و مهم بستگی دارد؛ هم در قالب نیمایی، هم در قالب شعر آزاد:

1- نبود شناخت دقیق از موازین شعر نیمایی؛

2- ناتوانی شاعران در سرودن شعر در قالب نیمایی؛

3- برداشت غلط بعضی از شاعران از قالب نیمایی؛ که تنها ویژگی شعر نیمایی را، در همان کوتاهی و بلندی مصراع ها می بینند!

4- هر کس نمی تواند در قالب نیمایی شعر بگوید؛ کسانی می توانند که عاشقانه، در همه قالب ها، کار نموده اند، سپس به این نوع و قالب روی آورده اند.

بیشتر شعرهایی هم که توسط شاعران جوان تر در قالب نیمایی سروده شده اند تنها در صورت ظاهر، یعنی از نظر شکل بیرونی، نیمایی است. باز در همان حد کوتاهی و بلندی مصراع هاست و از نظر دید، محتوا و حتی ترکیب واژگان و نیز استفاده از زبان و بیان، چیزی است در حد همان شعرهای سنتی با همان دید و محتوا و بیان تکراری. به همین دلیل هم موجب رکود شعر نیمایی شده است.

در صورتی که سبک نیما، سبکی است زنده، پویا و تحول پذیر. نمونه و نوع تحول را، در شعر شاعرانی چون فروغ فرخ زاد (1345 - 1313 ش .) و محمود آزاد تهرانی: م . آزاد (1384 - 1312 ش.) می توان دید که به شعر آزاد معروف شده است.

-خبرنگاران:

از شعر نیمایی و شعر آزاد سخن گفتید؛ ممکن است به اختصار از شعر سپید هم بگویید؟

-ترابی:

شعر سپید، نه وزن دارد، نه قافیه:

1 - بعضی هر نوشته ای را، به صرف زیر هم یا پلکانی نوشتن، شعر سپید می پندارند!

2- سرودن شعر سپید، به مراتب سخت تر از قالب نیمایی است؛ این هایی که به نام شعر سپید، منتشر می شوند، قطعات ادبی و گزارش های نفسی است که به جای پیوسته نوشته شدن، به صورت گسسته و پلکانی نگاشته شده اند!

3- باید بگویم سرودن شعر سپید کار هر کس نیست. کار شاعران پخته و باتجربه است که قالب های شعر زبان پارسی را خوب می فهمند؛ در همه قالب ها کار نموده اند، سپس به شعر سپید رسیده اند.

-خبرنگاران:

برگردیم به گفت وگو درباره شعر نیمایی و شعر آزاد. ممکن است درباره تفاوت این دو قالب هم بیش تر توضیح دهید؟

-ترابی:

مهم ترین تفاوت شان را باید در موسیقی، یعنی وزن عروضی شعر جست وجو کرد.

می دانیم که عروض شعر نیمایی، همان عروض کهن شعر پارسی است. تنها تفاوتی که دارند، در سرانجام بندی مصراع هاست:

در شعر سنتی (کلاسیک CLASSIC)، مثل غزل، قصیده و مثنوی، طول مصراع ها، کاملا به یک اندازه اند. یعنی اگر مصراع اول، چهار بار مفاعیلن دارد، مصراع دوم بیت هم باید دقیقا چهار مفاعیلن داشته باشد.

به همین ترتیب، از مصراع اول بیت اول تا مصراع دوم بیت آخر با چهار مفاعیلن. اما، در شعرنیمایی، هر مصراع می تواند از یک یا چند مفاعیلن تشکیل شود و یا حتی به زحافات ZEHAFAT/ZEHAF (تغییرات در اصول افاعیل عروضی = زحاف + ات) از مفاعیلن ختم شود. مثل: مفا، مفاعی، مفاعیل و ...

ولی، در شعر آزاد، نوعی آزادی در سرانجام بندی شعر دیده می شود که به گونه ای موجب خروج از وزن اصلی شعر می شود. از سوی دیگر، از نظر رعایت وزن، در کل شعر شاعران در برخورد با وزن، آزادی بیش تری دارند.

در شعر آزاد، نوعی شکست وزن یا خروج از وزن به چشم می خورد که خود، بر قاعده و قانون خاص، راسخ است.

من، در این مورد (شعر آزاد) در کتاب فروغی دیگر به تفصیل توضیح و توضیح داده ام .

به نظر من، راه نجات از محدودیت های شعر نیمایی، کار شاعران شعر آزاد است که شعر را به زبان محاوره و گفت وگو نزدیک می نماید؛ به آن، لحنی طبیعی و امروزین می دهد. حاصل چنین برخوردی با وزن عروضی، در نهایت، یک موسیقی لطیف و دل نشین است.

-خبرنگاران:

در سرانجام، برگردیم به بحث شعر سپید و آزادی بیش تر شاعر در این قالب شعری. آیا این آزادی حسن است، یا عیب؟

-ترابی:

هم حسن است، هم عیب!

البته عیب است بر آزاد پنداستن شعر سپید. عیبی است بر آزادی پنداری و نوع برداشت شاعران تازه کار از این قالب شعری.

به قول الیوت: T.S.ELIOT (1964 - 1888)، شاعر آمریکایی تبار، شعر آزاد، به مفهوم واقعی کلمه، وجود ندارد. یعنی کسی که به مشعر روی می آورد، می خواهد در شعر به جایی برسد، باید از همان شروع کار، بداند که برای رسیدن به شعریت شعر، راه بسیار سختی در پیش دارد.

آنگونه که بعضی پنداشته اند، شعر سپید، شعر آزاد و قالب آسان بی در و پیکری نیست که آنها بتوانند در این قالب، جولان بدهند و حرفی هم برای گفتن داشته باشند.

شعر سپید، شعری است ساخت مند: دارای فرم، ساخت ویژه، قانون مند و برخاسته از هم آهنگی بین تمام اجزاء و عناصر شعر.

شعر سپیده، شعری است بی وزن؛ اما، دارای موسیقی. حال، این موسیقی، موسیقی عروضی نیست؛ بلکه نوعی وزن ایقاعی است که از هم نشینی کلمات، ترکیب جملات و تکرار صامت ها و مصوت ها و حتی بند هایی از شعر، پدید می آید و از هارمونی HARMONIOUS (موسیقی) کامل و دقیق و خوش آهنگی برخوردار است.

گفتم:

شعر سپید، شعری است بی وزن؛ اما، دارای موسیقی با نوعی وزن ایقاعی. یعنی هم آهنگ سازی آوا ها و هم نشینی واژه ها، ترکیب جمله ها و تکرار صامت ها (SILENCES) و مصوت ها (VOWELS) و بندها (مصراع ) هایی که از هارمونی (HARMONIOUS): موسیقی کامل، دقیق وخوش اهنگی برخوردار است.

آنچه که به عنوان شعر سپید منتشر می شود، هرگز چنین ساختاری ندارد.

این سروده ها، با چند عنوان طبقه بندی می شوند:

الف. قطعه ادبی؛ ج. شعر منثور؛

ب. نثر شاعرانه؛ د.شعر سپید بی ساخت.

برای دیدن شعر سپید واقعی ساخت مند، نگاه کنید به دو دفتر مهم شعر احمد شاملو/ الف.بامداد (1379 - 1304).

1- دشنه در دیس؛

2- ابراهیم در آتش.

من، به این مهم در کتاب بامدادی دیگر به تفصیل پرداخته ام .

همچنین نگاه کنید به شعر بسیار کوتاه شاملو با عنوان سلاخی می گریست که در سال 1363 سروده شده و در دفتر مدایح بی صله در سال 1378 به چاپ رسیده، است:

سلاخی

می گریست

به قناری کوچکی

دل باخته بود.

این یک شعر کامل است. شعری موجز، فشرده، قابل انفجار و سرشار از شاعرانه گی. شعری که شاعر با استفاده از نحو شکنی (ساختارشکنی) به برجسته سازی می رسد؛ و بدین گونه، ضمن ایجاد تمایز بین نثر و شعر، فضایی می سازد منحیل و شاعرانه: فضایی که جز در این صورت نوشتای - همین گونه که هست - هرگز نمی توانست پدید آید. گرچه عنصر اصلی و تصویر ساز در این شعر، همان تضاد دیالکتیکی DIALECTICAL نهفته بین دو واژه و دو مفهوم سلاخ - نمادی از خون ریزی، بی رحمی و بی عاطفه گی و قناری - نمادی از پاکی، زیبایی و عشق - است و از ترکیب و تعامل این دو است که فضای دیالکتیکی کلی شعر پدید می آورد، اما، این تضاد دیالکتیکی، تنها در همین صورت نوشتاری شعر، به صورتی که شاملو نوشته است، به تجلی در می آید و نقش شعری نهفته در خود را، آشکار می سازد، وگرنه آنچه در این گزاره - در نهایت - رخ می دهد، خود، نه تخیل برانگیز است و نه شاعرانه.

ساختار این شعر، در حقیقت برهمین تضاد بین سلاخ و مفهوم سلاخی با عشق و قناری راسخ است:

سلاخی

می گریست

به قناری کوچکی

دل باخته بود.

شاعر، با چند واژه و نوشتن آن واژه ها، در چهار سطر، و با استفاده از نحو شکنی (ساختارشکنی)، به برجسته سازی می رسد و از ره گذر این فعل و انفعال است که شعر اتفاق می افتد.

شعری که هم مخیل است و هم تخیل برانگیز. آن هم بی هیچ استفاده ای از عناصر تصویر سازی یا شعر سازی، مثل: تشبیه، کنایه، ... و اغراق.

آری، این یک شعر کامل است؛

شعری موجز، فشرده، قابل انفجار و سرشار از شاعرانه گی:

سلاخی

می گریست

به قناری کوچکی

دل باخته بود.

گفت وگو از: داوود صنایعی