خبرنگاران علی نامه خوانی؛ آیینی نمایشی از نخستین روایت شیعی مناقب حضرت علی(ع) - مینی نت

تاریخ، پیشینه و به بیان ساده تر اگر نگوییم عامیانه تر، سن و سال آیین و کنش های آیین مند با کتاب قطور تاریخ تمدن بشر یکسان و هم تراز است. در حقیقت در طول شکل گیری و تکوینِ فرهنگ و تمدن بشر از نخستین گام های پیمایش جهت توسعه و پیشرفت، خرده فرهنگ ها و در ادامه کنش های فرهنگی و رفتارهای آیینی، بخشی جدایی ناپذیر از نحوه زیست و زندگی انسان در تواتر تاریخ بوده است.

با شکل گیری مفهوم پژوهش و صندلی نگاه های علمی و آکادمیک در حوزه شکل گیری و تکوین مفهوم فرهنگ و تمدن که یکی از اصلی ترین انگاره های آن بر مفهوم دین پایدار است، ثابت شده شکل گیری رفتارهای آیینی و کنش مند دینی ریشه ای عمیق در نخستین گام های بشر در حوزه شکل دهی فرهنگ و تمدن در قالب خرده فرهنگ های آیینی داشته است.

به همین سبب با ظهور و بروز ادیان و آموزه های خداوند در قالب وحی و سخنان رسولان راهنمایی بخشش برای تبیین جهت سعادت و رستگاری انسان ها، در اغلب مناسک دینی، شاهد رفتار آیین مند از سوی مردمان دین باور در طول تاریخ بشر بوده ایم.

ایران به عنوان یکی از کشورهای شکل دهنده تمدن دنیای دارای یکی از غنی ترین رفتارهای آیین مند در تمامی مناسبت های ملی و مذهبی است. حتی پیش از شکل گیری مفاهیم ملی و مذهبی، با مداقه در رفتارها و کنش های منطبق با نحوه زیست نیاکان و پیشینیان مان در این سرزمین پهناور و گسترده به ویژه در ارتباط با مفهوم طبیعت و ستایش پروردگار شاهد کنش های آیینی و شکل گیری خرده فرهنگ های آیین مند بودیم.

به گونه ای که در گران سنگ ترین کتاب های تاریخ تمدن دنیا نیز می توان ریشه رفتارهای آیینی بیش از پنج هزار ساله (تا 6 هزار سال) را در رفتار ایرانیان آیین مند به خوبی رصد کرد.

تطبیق آیین ها و رفتارهای آیین مند ایرانیان همزمان با پذیرش اسلام

هم زمان با ورود اسلام و پذیرش این دین راهنماییگر و مبین توسط ایرانیان، بسیاری رفتارهای آیینی با رویکرد مذهبی راه خود را به سمت باورها و بنیان های آداب، رسوم و شعائر دین مبین اسلام در زیست ایرانیان باز کرد. به گونه ای که غنی ترین تجلی آن رفتارهای آیینی را می توان در دو ماه محرم و رمضان به عنوان ماه های بسیار مهم برای مسلمانان و شیعیان به خوبی مشاهده کرد.

رمضان 1400 خورشیدی مطابق با 1442 قمری دومین سالی است که ایرانیان همسو با تمام مسلمانان دنیا روزه خود را در سایه ویروس کرونا به افطار می رسانند. این بحران، بخش مهمی از رفتارهای آیینی مردمان مسلمان ایران زمین در این ماه را دست خوش تغییر کرد.

شاید مهم ترین آن ها آیین های مرتبط با پهن کردن سفره های نذری و افطاری برای اقوام، خانواده، دوستان و نیازمندان است. همچنین مفهوم صله رحم نیز در سایه قرنطینه خانگی فصلی دیگر از آیین های ایرانیان باورمند به سیر و سلوک عارفانه ماه صیام را دست خوش تغییر قرار داد.

اما تعدد و تکثر آیین های مرتبط با ماه رمضان آن چنان زیاد است که با فروکاست تعدادی از آن ها شاهد پررنگ شدن بعضی دیگر هستیم. بعضی دیگر که در سلسله گزارش هایی در ایام ماه مبارک رمضان به بازتاب آن ها می پردازیم به آن دست از رفتارهای آیینی اختصاص دارد که این روزها در سایه خانه نشینی و قرنطینه خانگی می تواند رهیافتی برای بهره بردن از فرصت و زمانی باشد که مؤمنان روزه دار این بار فصلی از لحظات و دقایق حاضر در منزل خود و پای سفره های سحری و افطار را با همان کنش های آیین مندی گره بزنند که پیش از این پدران و مادران و نیاکانمان بر آن نمط پایدار بودند.

در این سلسله گزارش ها در کنار رصد آیین ها به بازتاب آن دسته از آیین های نمایشی ماه رمضان خواهیم پرداخت که امکان انجام آن، امروز نیز توسط خانواده ها در محیط خانوادگی شان مقدور باشد.

علی نامه خوانی سرچشمه دو هنر آیینی و نمایشی نقالی و تعزیه خوانی

مولای متقیان حضرت علی(ع) به عنوان امام اول شیعیان همیشه نزد مسلمانان از صندلی بلند و رفیعی چه از نظر مقام، شخصیت فردی و اجتماعی و چه از نظر اسوه ای بی مثال؛ به تمام معنا الگویی نمونه گون و نادر به شمار می رود. به همین سبب است که چه به مناسبت تولد او و چه به گاه شهادت مظلومانه اش، شاهد رفتارهای آیینی و نمایشی متعددی میان مردمان مسلمان کشورمان هستیم که جملگی آنها با نام حضرت علی(ع) گره خورده است.

یکی از همین دست رفتارهای فراگیر که به ویژه جلوه باشکوه اجرای آن را در ایام ماه مبارک رمضان از شمال تا جنوب و از شرق تا غرب کشورمان می توانیم مشاهده کنیم به آیین نمایشی علی نامه خوانی باز می شود.

علی نامه عنوان کتابی است به سرایش شاعر گمنامی با تخلص ربیع که در سال 480 هجری قمری سروده شده است. هر چند اطلاعات کمی از سراینده این اثر موجود است؛ اما او شیعه اثنا عشری بوده و چیزی حدود یک دهه بعد از مرگ فردوسی در کشورمان زندگی می نموده است.

سراینده کتاب علی نامه در سن 62 سالگی و در سال 482 هجری قمری این اثر را در قالب مثنوی در حدود 12 هزار بیت به نظم در آورده است. محتوای این کتاب در منقبت حضرت علی(ع) است و بخش های متعددی از این منظومه به توصیف حوادث، رویدادها و اتفاقاتی حضرت می پردازد که در جنگ هایی چون جمل، صفین و دیگر نبردهای حضرت علی(ع) به وقوع پیوسته است.

در خلال این کتاب فرازهایی از زندگی فرزندان ایشان - حضرت امام حسن(ع) و حضرت امام حسین(ع)- و همچنین حضرت ابوالفضل عباس(ع) نیز روایت شده است.

بنا به اقوال بسیاری از پژوهشگران ادبیات مذهبی در کشورمان از جمله علی موسوی گرمارودی، علی نامه نخستین تجربه شعر حماسی شیعه است که هم از نظر قدمت تاریخی در قالب حماسه های شیعی و هم از نظر ماهیت ادبی آن در استفاده از ترکیبات و لغات موجود به سنت ادبیات کهن ایران، رنگی متفاوت بخشیده است.

گرمارودی شاعر، پژوهشگر و منتقد ادبی نامدار کشورمان درباره ویژگی های مهم علی نامه آورده است: ویژگی مهم علی نامه آن است که سابقه سرودن حماسه دینی را نزدیک به چهار قرن به عقب برده است در حالی که پیش از آن خاوران نامه سروده ابن حسام خسفی به عنوان نخستین اثر حماسه دینی در قرن هجری قمری شناخته می شد. ارزش زبان شناسی علی نامه در حدی است که می توان گفت که بر غنای زبان فارسی افزوده است. این مثنوی ارزشمند تقریبا بر وزن شاهنامه فردوسی سروده شده و در آن مناقبی برای برانگیختن احساسات دینی مردم سروده شده است.

علی نامه تنها اثری است که از مناقب نامه های دوره سلجوقی تا به امروز به دست آمده و به ویژه برای روشن ساختن تاریخ اجتماعی ایران در آن دوره اهمیت دارد، زیرا مناقب خوانی از یک سو همچون رسانه های جمعی امروز عمل می نموده و از سوی دیگر بازتاب افکار عمومی و کشاکش های اجتماعی بوده است.

این اثر زمینه پیدایش و گسترش جریان تاثیرگزار نقالان، قصه خوانان و به ویژه تعزیه خوانی است که برای عامه مردم و برانگیختن احساسات آنها نوشته و یا بیان می شده است و در راه یافتن مخاطب عام اهمیت بسیار دارد. به ویژه از این حیث، اثری ارجمند در حوزه زبان فارسی و تحولات اجتماعی است.

اجراهای نمایشی به شیوه نقالی، شبیه خوانی و پرده خوانی از این منظومه عظیم شیعی طی سالیان اخیر در ایام ماه مبارک رمضان رونق فراوانی گرفته و مخاطبان نمایش های آیینی در هر منطقه ای، مشتاقانه به پای نقال برخوانان و گوسانان روایت نماینده دلاورمردی های علی(ع) می نشینند.

بازتاب 9 قرن قدمت تاریخ ادبیت ادبیات دینی ایران در علی نامه

زنده یاد استاد جابر عناصری پژوهشگر نامدار ادبیات کهن ایرانی که فصل مهمی از پژوهش های خود را در حوزه آثار منظوم و مرتبط با رفتارهای نمایشی و آیینی ایرانیان پایدار نموده است در کتاب ماندگارش با عنوان کتاب فرهنگ ایران و آیین های تشیع درباره علی نامه آورده است: یکی از ارزش ها و ویژگی های مهم علی نامه ارزش های ادبی آن است و البته ناگفته پیداست که دیگر آثار باقی مانده از قرن پنجم با هر موضوعی، به خودی خود حائز کمال اهمیت هستند، چه رسد به اثری شیعی با این حجم قابل توجه از قرن پنجم.

علی نامه از جهت اشتمال بر لغات، عبارات و اصطلاحات کهن، ثبت موارد گویشی و مانند اینها از اهمیت بسیار برخوردار است، اهمیت بیشتر بعضی از لغات این متن در این است که در هیچ فرهنگی بدان ها اشاره نشده است.

این اثر سروده یک شیعی پاک نهاد است که هدف وی از سرایش این اثر بیشتر پاسخ دادن به مغفول ماندگی موضوعاتی است که علی رغم تمامی اهمیت شان از نظر دور مانده اند. نکته دیگر اینکه طرفدارانی مشتاق، منظومه او را به زبان نزدیک به گفتار درک نمایند و اقبال بیشتری برای بازخوانی کردار و رفتار عظیمانی چون حضرت علی(ع) پیدا نمایند.

به نظر می رسد بر همین اساس بود که به زعم قاطبه کارشناسان این شاهد دوران کهن از بابت گزاردن چنین رسائلی خود را به طرز کامل گرفتار قوانین دست و پاگیر وزن و قافیه و عروض ننموده است، هر چند مقدار زیادی از مسائل موجود در متن این اثر را باید به پای کاتب یا کاتبانی نوشت که این اثر را احتمالا از روی نسخه اصلی استنساخ نموده اند.

و کلام آخر اینکه وجه مشترک قابل توجه دو منظومه شاهنامه و علی نامه توجه به پند و اندرز و ستایش خرد و ترغیب روحیه حماسی ایرانیان است، تا در برابر ظلم عباسی و ستمگران زمانه ایستادگی کند.