تاملی بر انیمیشن SOUL روح اثر پت داکتر؛ علیه لحظه باوری - مینی نت

سینمای اروپا و شرق سال هاست که از وجوه سرگرمی سینما چشم پوشیده و در حوزه اندیشه فعالیت می نمایند. به همین دلیل نیز مورد توجه اندیشمندان حوزه علوم انسانی قرار می گیرند. حال این خلأ که هالیوود مورد توجه محافل روشنفکری نیست، سبب شده تا کمپانی های عظیم فیلمسازی تا حدی برای بقای وجوه هنری خود به سمت حوزه اندیشه در آثار خود متمایل شوند. این امر حتی به کمپانی های انیمیشن سازی نیز سرایت نموده است.

انیمیشن دیگر هنر یا ژانری سینمایی برای بچه ها تلقی نمی شود. هر چند در لایه ظاهری روایتگر داستانی برای سرگرمی و آموزش برای بچه ها است، اما در زیرلایه های خود مخاطب عظیمسال را نیز به اندیشه وامی دارد. انیمیشن روح در همین دسته قرار می گیرد. انیمیشنی که این روز ها مورد توجه منتقدان و مخاطبان قرار گرفته و توجه ها را به خود معطوف نموده است.

پت داکتر، کارگردان انیمیشن که پیش تر به خاطر انیمیشن های بالا و درونِ بیرون با استقبال خوب منتقدان روبرو شده بود در روح تا حدود زیادی در تلاش بوده تا فضایی نظیر اثر قبلی خود درونِ بیرون را بازسازی کند. در این امر نیز تا حدود بسیار زیادی پیروز عمل نموده است.

هر چه در اثر پیشین او تلاش داشت مکانیسم احساسات را بازسازی و نمایان کند در روح تلاش می کند درباره ملال داستانی را مطرح کند. از این نظر او به سراغ مفهومی رفته که به شدت در فلسفه اواخر قرن بیستم مورد کنکاش و بحث قرار می گیرد. شروع توفانی انیمیشن نیز این ایده را به درخشان ترین وجه ممکن برملا می کند.

کشمکش داستانی بین دو شخصیت که در دو سوی محور بیم و امید به زندگی هستند برای بروز ملال جالب توجه است. این انتخاب زمانی بسیار جالب تر می شود که شخصیت جو در تمام زندگی خود یک شکست خورده است و از این شکست و نادیده گرفته شدن رنج می برد. اما حال فرصتی دارد که شاید مورد توجه قرار گیرد. امید او به همین فرصت است. تا شکست های خود را جبران کند. از طرفی شخصیت 22 کاملا با زندگی و موقعیت انسانی مشکل دارد و آن را یک امر بی فایده می داند.

اما زمانی انیمیشن روح قابل تامل می شود که جو آن فرصت طلایی را به دست می آورد و پس از آن اتفاق خاصی رخ نمی دهد. این ملال پس از پیروزیت نقطه طلایی انیمیشن روح است. یک ایده درخشان انتقادی که تمام نظریات پیروزیت و پیشرفت سرمایه دارانه را به چالش می کشد. برای درک بهتر این لحظه می توانیم از شوپنهاور فیلسوف مشهور به فیلسوف رنج و ملال یاری بگیریم.

شوپنهاور بر این باور است که علت تمام تلاش های ما نارضایتی یا کمبود های ماست و تا زمانی که اراده یا نفس ما شادمان نشود، رنج ادامه خواهد داشت. اراده، اصل و قاعده ای مخرب و منشأ رنجی بی انتها است، تلاشی پس از رضایتمندی. اما این رضایتمندی دیری نخواهد پایید زیرا انتها رنج اول، شروع تلاشی دوباره است. دقیقا مانند تاثیر بحث جو و خانم نوازنده ساکسیفون در مقابل کلوپ موسیقی. این تلاش و تلاش بی انتها در همه جای عالم مشاهده می شود و به شیوه های گوناگون به مانع برمی خورد. همیشه در حال کشش و مبارزه است و در نتیجه رنج ادامه می یابد.

بنابراین رنج انتهای نخواهد داشت زیرا این رنج از اساس هدفمند نیست و زمانی که شخص به هدف خود برسد، رنج از پی آن می آید. هدفی، چون رضایتمندی غیرقابل دسترسی است. همان امری که جو در تمام طول داستان در پی آن است. منشأ هر گونه اراده ورزی یک احتیاج است. برآورده شدن خواسته اراده به این احتیاج انتها می دهد. اما همچنان ده ها احتیاج و میل دیگر باقی می مانند که برآورده نشده اند بنابراین اشتیاق برای برآورده شدن آن احتیاج ها همچنان ادامه دارد. حال آنکه رضایت از برآورده شدن یک میل زمان کوتاهی دوام می آورد.

بنابراین هیچ گونه رضایت نهایی وجود نخواهد داشت. به این ترتیب تا زمانی که ذهن ما آکنده از خواسته ها، امیال و اراده ورزی باشد به آرامش نخواهیم رسید. شوپنهاور معتقد است برای کسی که در تلاش برای به دست آوردن چیزی است تا آن کس که از چیزی می گریزد، در اشتیاق و یا ترس به سر می برد. ملال افزون تر است. زمانی هم که اراده ورزی در اثر ارضای یک احتیاج برای مدت کوتاهی متوقف شود یک خلأ عمیق بر وجود انسان چیره می شود.

در تمامی این حالت ها آرامش از ذهن و آگاهی گرفته می شود. از آنجا که اراده ضرورتا تلاشی بی انتها است، تمامی رضایت نسبی و گذرایی که توسط فرد تجربه می شود به زودی به ملال تبدیل شده و نقطه شروعی مجدد خواهد بود. زیرا پس از برآورده شدن اولین خواسته، دیگر چیزی وجود ندارد که فرد به آن بپردازد. پس به دنبال هدف جدیدی می شود و تلاش و رنج برای رسیدن به آن هدف دوباره سر برمی آورد. در واقع در این موقعیت، کل هستی برای انسان ملال آور می شود.

طبق این نظر حقیقتِ زندگی سراسر رنج و ملال خواهد بود بنابراین شخصیت 22 و اعتقادش کاملا صحیح می کند. او با همین نظر قرن ها توانسته بود عظیمان هر حوزه را ناکام گذارد. از مادر ترزا تا یونگ و کوپرنیک یارای مقاومت در برابر این ایده حقیقی را نداشتند. اما سرازیری انیمیشن دقیقا در همین لحظه درخشان شروع می شود. طبق همین ایدئولوژی انتها داستان باید به این صورت باشد که جو به دنیا آخرت رهسپار شود و 22 نیز با درک بهتر ملال از زندگی جو هیچ وقت به زمین نرود.

اما همچنان نگاه صنعت سرگرمی و انتها خوش هالیوودی این اجازه را به داستان نمی دهد. بنابراین این ایده درخشان با یک ایده محافظه کارانه عرفان پست مدرنی که از لحظات زندگی لذت ببر، کنار گذاشته می شود. انیمیشن روح هر چه تا نقطه عطف دوم داستان با رویکردی دقیق و انتقادی پیش می آید به یک باره در پرده سوم تمام دستاورد خود را به باد فراموشی می سپارد و به ذات هالیوودی و سرمایه دارانه خود برمی شود.